EKONOMİYE GENEL BAKIŞ
Tarihsel süreç içerisinde “doğunun batısı batının doğusu” olarak tanımlanan Malatya, bu gün için de aynı konumunu sürdürmekte olup sosyo-ekonomik yapısı nedeniyle bölgesinde önemli merkez, bölgesel bir cazibe merkezi durumundadır. İlin bu gün ulaştığı ekonomik gelişim düzeyinde Malatya ile özdeşleşen kayısı yetiştiriciliğinin etkisi yadsınamayacak düzeydedir. Malatya için ilahi bir lütuf olarak da kabul edilebilecek olan kayısı, özellikle 80’li yıllardaki dışa açık ekonomiye geçiş sürecinde önemli bir ihraç ürünü haline gelmiş ve ilin ekonomik gelişimine büyük katkı sağlamıştır/sağlamaktadır. Malatya, ekonomik gelişmesinin temelinde Kayısı yetiştiriciliğini önemli yer tutmasına rağmen günümüzde ekonomik kalkınma kaynaklarını çeşitlendirerek daha dengeli bir sektörel yapıya evrilmektedir.
DPT tarafından en son 2003 yılında yayınlanan “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” sonucuna göre Malatya il geneli olarak tüm iller içerisinde sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında 41. sırada yer almıştır. Kalkınma Bakanlığı tarafından yapılan “2011 Yılı İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”na göre ise Malatya 81 il arasında 42. sırada yer almaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılan İllerde Yaşam Endeksi-2015 sıralamasında Malatya tüm iller sıralamasında 53. Sırada yer almıştır.
Malatya’nın da içinde yer aldığı TRB1 bölgesinde yaratılan kişi başına gayri safi katma değer 2004-2011 yılları arasında mutlak olarak artmakta olup, bölgesel kişi başına GSKD’in ülke ortalamasına yakınsaması 2004 yılında %59,12 iken 2011 yılında %62,96 düzeyine yükselmiştir. 2011 yılı itibariyle Cari Fiyatlarla TRB1 Bölgesel (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) Gayri Safi Katma Değerden en yüksek payı % 63,2 ile Hizmetler Sektörü almış, Sanayi Sektörü % 22,8 ile ikinci sırada yer alırken Tarım Sektörü % 14 düzeyinde pay almıştır.
2014 yılı TUİK verilerine göre Malatya’da Kişi Başına Gayrisafi Yurtiçi Hasıla 6.954 Dolar, TRB1 Bölgesinde ise (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) 7.214 Dolar düzeyindedir.
80’li yıllara kadar sanayileşmesi büyük ölçüde kamu yatırımlarına (Sümerbank, Tekel ve Şeker Fabrikaları gibi) bağımlı olan Malatya, daha sonra özel teşebbüs eliyle kalkınma yolunda önemli atılımlar yapmaya başlamıştır. Söz konusu kalkınma hamlesinin altında yatan en önemli neden; Malatya için önemli bir gelir kaynağı olan kayısının il ekonomisine sağladığı parasal kaynak, devletçe verilen yatırım teşviklerinin amacına uygun kullanılması, Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Siteleri, ulaşım ve iletişim altyapısına dönük yapılan yatırımlar ile ilimizdeki müteşebbis potansiyelidir.
Organize Sanayi Bölgeleri: İlimiz Merkezinde 2 adet OSB üretim faaliyetlerini sürdürmekte, Darende İlçesinde kurulan OSB’de parsel tahsisi çalışmaları devam etmekte, Akçadağ Mermercilik OSB ile Yazıhan Mısırdere Besi Organize Sanayi Bölgesi kuruluş çalışmaları sürdürülmektedir.
Malatya I. Organize San. Bölgesi; 300 hektar arazi üzerine kurulmuştur. Toplam sanayi alanı 224 hektar, tahsisi edilen parsel sayısı 151, firma sayısı ise 134’tür. I. OSB’nin yol, su, elektrik, doğal gaz ve arıtma tesisi gibi altyapısı ve sosyal tesisleri de tamamlanmıştır.
İlimizde I. ve II. OSB’de tahsis edilecek parsel kalmaması ve çok sayıda müteşebbisin yatırım için yer talep etmesi nedeniyle ortaya çıkan parsel talebi nedeniyle 1216 hektarlık tevsi alan I. OSB’ye eklenmiştir. İlk etapta 173 hektarlık alanın altyapısı tamamlanarak hizmete sunulmuştur. Bu alanda üretim, inşaat ve peoje aşamasında olan 50 firma yer almaktadır.
Yine ilave alanda 347 hektarlık kısmının (88 sanayi parseli) İhalesi yapılmış olup inşaat çalışmaları devam etmektedir.
İlave alanın 209 hektarlık kısmında ise kamulaştırma çalışmaları sürdürülmektedir.
II. Organize Sanayi Bölgesi ise 350 hektar arsa üzerine kurulmuş olup, toplam sanayi alanı 300 hektardir. II. Organize Sanayi Bölgesinin parsel sayısı 156, toplam müteşebbis sayısı 152 olup, parsellerin tamamı tahsis edilmiş olup altyapı çalışmaları tamamlanmıştır. OSB’lerdeki firmalar ağırlıklı olarak gıda ve tekstil sektöründe faaliyet göstermektedir.
MADENCİLİK
Madencilik alanındaki faaliyetler uzun yıllar kamu sektörü eliyle yapılmış, sektörel büyümeyi sağlayacak ölçüde özel kesim yatırımları çekilememiştir. İl ekonomisi içerisinde madencilik sektörü istenilen seviyede bulunmamaktadır.
Malatya İli başta demir, pirofillit ve mermer yatakları olmak üzere doğal kaynaklar bakımından önemli bir yere sahiptir. Malatya, önemli pirofillit yataklarına sahip olmasına karşın mevcut pirofillit yatakları gerektiği gibi değerlendirilememektedir. Benzer bir durum demir madenleri için de geçerlidir. Ancak son yıllarda özel sektörün madencilik alanındaki yatırımlarında artış görülmektedir.
İlimizde ekonomik değeri ve kalitesi çok yüksek olan yeraltı ve yerüstü maden yatakları bulunmaktadır. Bu madenler alüminyum, demir, krom, bakır, pirofillit, alçıtaşı, mermer, kurşun-çinko, vermikülit, asbest ve kömürdür.
ULAŞTIRMA
Karayolları
İlimizde toplam 1.163 km. karayolu ağı bulunmaktadır. Bunun 523 km.’si devlet yolu, 640 km.’si il yolu statüsündedir. İldeki toplam karayolu ağının 418 km’si bölünmüş yoldur.
Demiryolu
İlimizin demiryolu ağı; doğu, batı, kuzey ve güneyi birbirine bağlayan bir köprü vazifesi görmektedir. Malatya dâhilindeki demiryolu ağı toplamı 238 km olup, ülke genelindeki demir yolları ağının yaklaşık % 3` ünü teşkil etmektedir. Doğu ve güneydoğu ile iç ve batın Anadolu arasındaki demiryolu ulaşımında önemli bir kavşak noktasında bulunan Malatya’dan düzenli yük ve yolcu taşımacılığı yapılmaktadır.
Havayolu
Malatya, sivil havacılık ulaşımına 1941 yılında açılan Erhaç Hava Meydanı ile kavuşmuştur. Askeri-Sivil nitelikli ve intifa hakkı Hava Kuvvetleri Komutanlığı ile DHMİ Genel Müdürlüğünde bulunan Malatya Havaalanı, şehir merkezine 32 km uzaklıktadır. Havaalanında yurt dışı uçuşları da yapılmaktadır. Havaalanı 3350 metre uzunluğunda ve 45 metre genişliğinde iki adet piste sahip olup modern güvenli iniş-kalkış teknolojisine sahiptir. Yıllık yolcu kapasitesi toplamda 1.500.000’dir. İlimizde son yıllarda uçak, yolcu ve yük trafiğinde ciddi bir artış olmuş ve bu artış sürmektedir. 2005 yılında 308.318 olan yolcu sayısı, 2009’da 462.884, 2013’de 639.807 olmuştur. 2017 yıl sonu itibariyle havayolu yolcu sayısı 887.467 kişi olarak gerçekleşmiştir.
ENERJİ
İlimizin ekonomik ve sosyal gelişimine paralel olarak yıllar içerisinde enerji tüketimi artmaktadır. İlde 2017 yılında alınan enerji 1.259.674,19 KWh, satılan enerji ise 1.119.842,95 kWh’dır.
Doğalgaz; Malatya doğalgaz dağıtım lisans ihalesi 07.07.2005 tarihinde yapılmış olup, Yeşilyurt, Battalgazi ilçelerini kapsamaktadır. İl Merkezine ilk defa 2006 yılında doğalgaz verilmeye başlanmıştır. 2017 yılı sonunda ise Akçadağ ve Doğanşehir İlçelerine doğal gaz götürülmüştür.
2017 yılsonu itibariyle il genelindeki abone sayısı 154.729, fiili olarak doğalgaz kullanan abone sayısı 145.236, çekilen hat uzunluğu ise 1.375 km’dir.
TARIM
Malatya hızlı bir tarıma dayalı ekonomiden sanayiye dayalı ekonomiye geçiş sürecini yaşamaktadır. Ancak her geçen gün hızlanmakta olan bu sürece karşılık, ekonomisinde tarımın etkisi hala büyüktür. Tarım sektörünün il ekonomisi içerinde önemli yer tutmasının en önemli nedenlerinden biri Malatya’nın, kendisi ile özdeşleşen kayısının, adı konmamış başkenti oluşudur. Ülkemizin pek çok yerinde ve dünyanın pek çok ülkesinde kayısı yetiştirilmekte ancak, Malatya kayısısı taşıdığı kendine has tadı ve aroması ile kuru kayısı üretimine son derece elverişli bir kayısıdır. Bu ise Malatya’yı dünya kuru kayısı üretiminde ilk sıraya oturtmuş ve markalaşan “Malatya Kayısısı” ile haklı bir üne kavuşturmuştur. Dünya kuru kayısı üretiminde ilk sırada yer alan Malatya ekonomisinde kayısıcılığın önemli bir yeri vardır.
Dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık 3/4’ünden daha fazla bir bölümünü gerçekleştiren Malatya’nın her yıl ülke ekonomisine 400-450 milyon dolar katkı sağladığı düşünülürse sektörün ilimiz ve ülkemiz için arz ettiği önem anlaşılabilir. 2017 yılında yaş kayısı rekoltesi 672.670 ton, kuru kayısı üretimi ise 152.000 ton olarak gerçekleşmiştir. Kayısı yanında verimli arazilerinde pek çok tarımsal ürünün yetiştirilmesi il tarımının il ekonomisi içerisindeki payını geliştirmektedir.
İlin, tarım sektöründe üretilen katma değeri azaltmadan, sanayi ve hizmet sektöründe yaratılan katma değeri artırmak suretiyle İl ekonomisini sanayi ve hizmet sektörü ağırlıklı ekonomik bir yapıya kavuşturmak durumundadır. İl ekonomisinde tarımın ağırlıklı payı nedeni ile yüksek olan tarımsal istihdam ekonomideki gelişime paralel azalmaktadır.
İl Arazisinin Dağılımı
İl arazisinin; 425.450 hektarını tarım alanı (sulanan-sulanabilir ve susuz), 729.551 hektarını tarım dışı alan (ormanlık- fundalık, çayır-mera) ve 86.199 hektarını kültür dışı alan (taşlık-kayalık, su satıhları, yerleşim alanları) oluşturmaktadır.
İlimiz arazi yapısı ve tarım alanlarının dağılımına ait detaylı bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmiştir.
Bitkisel ve Hayvansal Üretim
Tarımsal üretim; geleneksel usullerden kurtularak, hızla modernleşme yönündedir. Modern tarım teknolojilerinin yaygınlık kazanmasına bağlı olarak, ilde narenciye hariç her türlü tarımsal ürün yetiştirilebilmektedir. İlde yaygın olarak üretilen önemli tarım ürünleri ise; hububat, şeker pancarı, tütün, yaş sebze ve meyvelerdir.
Malatya’da tarımın önemli kollarından biri de hayvancılıktır. Geniş meraları ve yeterli besicilik imkânları hayvancılık için uygun bir ortam oluşturmaktadır.
İlde 2017 yılında 6.234 ton kırmızı et, 51.106 ton beyaz et, 220.791 ton süt, 950 ton bal üretilmiştir. Son yıllarda ilimizde su kaynaklarının değerlendirilmesi suretiyle su ürünleri yetiştiriciliğinde artış görülmektedir. 2017 yılında 125.000kg avcılık, 3.070.000 kg yetiştiricilik yolu ile olmak üzere toplam 3.195.000kg balık elde edilmiştir. İlimizin 2017 yılı itibariyle toplam tesis sayısı 54, üretim kapasitesi ise 7.715 ton/yıl düzeyindedir.
ORMANCILIK
İlimizde ormancılık, sınırlı bir düzeydedir. Önemli orman alanları Pütürge, Doğanşehir, Hekimhan ve Arguvan İlçelerinde bulunmakta olup, il genelinde toplam ormanlık alan (%15) 189.340 Ha‘dır. Kaliteli orman alanının büyük bir kısmı Pütürge İlçemizin sınırları dâhilindedir.
Ulusal Ağaçlandırma Eylem Planı kapsamında Malatya’da 2008-2017 yılları arasında yapılan ağaçlandırma çalışmaları aşağıdaki tablodaki gibidir.
Milli Ağaçlandırma Seferberliği Kapsamında Yapılan çalışmalar (2008-2017)
Beydağı ağaçlandırma sahasında uygulanan ağaçlandırma projesi ile kentin yanı başında genç bir orman yetişmektedir. Şehrin havasını değiştirecek Beydağı Ağaçlandırma Projesi İl Merkezi için önem taşımaktadır.
TİCARET
İl ekonomisi içerisinde ticaret sektörü oldukça önemli bir yere sahiptir. Ticaret sektörü büyüklük itibariyle il ekonomisi içerisinde önemli bir yere sahiptir. İl ticaret sektörü başta kayısı olmak üzere dışsatıma konu ürünlerin dünya pazarına sunulmasını yanında dünya, ülke ve bölgede üretilen ürünlerin il tüketicisine sunulmasından aldığı ivmeyle canlı bir sektör olma niteliğini sürdürmektedir.
İlde artan ekonomik düzey ve alım gücüne bağlı olarak il içinden ve il dışından sermaye grupları ticaret sektörüne dönük yatırımlarını sürdürmektedir. İlde sayıları artan modern alışveriş merkezleri ve canlanan ticaret hayatı bu sürecin en önemli göstergesidir.
İlimiz dış ticaret kompozisyonu zaman içerisinde değişim göstermiştir. İhracatın tarım ve tarıma dayalı ürünlerden sanayi ve ara malı ihracatına doğru bir kayma görülmektedir. İlin başlıca ithalat kalemleri pamuk-iplik, makine teçhizat, haberleşme cihazları, tıbbi malzeme ve kimyasal ürünlerden oluşmaktadır. İhracat kalemlerinden bazıları ise tekstil ürünleri, mermer, meyve işleme makineleri, elektrikli makine ve cihazları, araç yedek parçası, plastik boya, kayısı çekirdeği, yaş ve kuru kayısı ve işlenmiş gıda maddeleridir.
İl turizm potansiyeli geçmişten günümüze korunarak taşınmıştır. Gerek sahip olduğu tarihî, doğal ve kültürel zenginlikleri gerekse bölgesinde bulunan önemli turistik değerler Malatya’nın turizm ekonomisini desteklemektedir. Son yıllarda sağlık turizmi, dikkate değer bir gelişim göstermiştir. Turgut Özal Tıp Merkezi, Karaciğer Nakil Merkezi, Malatya Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve ilde her geçen gün artan sağlık yatırımları sektörün gelişiminde önemli bir itici güç durumundadır. İlimizde verilen nitelikli sağlık hizmetlerine ilave olarak Turgut Özal Tıp Merkezinin, organ nakli konusunda gösterdiği başarı ilimizi sağlık turizminde bölgesinde önemli bir noktaya getirmiştir.
Geleneksel çarşı anlayışı ile modern alışveriş merkezlerini bir arada yaşatan Malatya’nın canlı ticaret hayatı küresel/yerel marka ve ürünlerin arzı ile yüksek düzeyde tüketici tatmini sağlayabilmektedir. Hizmet sektörü son yıllarda artan yatırımlarla önemli bir düzeye ulaşmıştır. Hizmet sektörünün bu gelişimi kentin ekonomik olduğu kadar sosyal ve kültürel gelişiminin altyapısını oluşturmaktadır.
